Жолдау-2024 жүзеге асыру: отандық өндіріс өсімі және ШОБ қолдау

Үкімет Жолдау-2024 тапсырмаларын «осында және қазір» қағидатымен жүзеге асырып, капитал тартып, кепілді өткізу нарығын кеңейтіп, қазақстандық үлесті ұлғайтып, ШОБ-ты қаржылық және қаржылық емес тетіктермен қолдап жатыр, деп хабарлайды Anyqtime.kz ақпараттық агенттігі Primeminister.kz сайтына сілтеме жасап.

Үкіметтің басты мақсаты – бизнес үшін болжамды, бәсекеге қабілетті орта мен айқын ережелер қалыптастыру. Бұл бағыт Мемлекет басшысының «Әділетті Қазақстан: заң мен тәртіп, экономикалық өсім, қоғамдық оптимизм» атты 2024 жылғы Жолдауындағы тапсырмаларға толық сай келеді.

Отандық кәсіпорындардың жүктемесін арттыру үшін реттелетін сатып алу құралдары кеңейтіліп, ұзақмерзімді келісімшарттар мен офтейк-келісімшарттар енгізілді. Мемлекеттік сатып алулар аясында ұлттық режимнен 4 834 тауар позициясын алып тастау көзделді. 2025 жылдың алты айының қорытындысында 333,4 млрд теңгеге 106 мыңнан астам келісімшарт жасалып, бұл 2024 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда екі еседен астам өсімді көрсетті. Сонымен қатар отандық тауар өндірушілердің бірыңғай тізілімін қалыптастыру жүріп жатыр: ол сатып алулар мен мемлекеттік қолдау шараларына басымдықпен қол жеткізуді қамтамасыз етіп, «жалған өндірушілерді» нарықтан кетіруге мүмкіндік береді.

Президент тапсырмасына сәйкес қазақстандық тауарлар тізілімі СТ-KZ және индустриялық сертификаттарды алмастыратын бірыңғай платформа ретінде әзірленуде. Ол мемлекеттік дерекқорлар арқылы мәліметтерді автоматты верификациялайды, сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін төмендетеді және нақты өндірісті растауға жағдай жасайды. Компаниялар QR-коды бар тегін онлайн-анықтама ала алады, ал тізілімге енгізу тек расталған өндіріс болғанда ғана жүзеге асады. Платформаны толыққанды іске қосу 2026 жылдың 1 қаңтарына жоспарланған.

Жүйе құраушы кәсіпорындар мен жер қойнауын пайдаланушылардың рөлі күшейіп келеді. «Самұрық-Қазына» қоры отандық өндірушілерді қолдау сапасын арттырып, сатып алу көлемін ұлғайтуда: 2024 жылы еншілес компаниялар 537,4 млрд теңгеге 287 келісімшарт жасаса (2023 жылмен салыстырғанда шамамен үш есе көп), 2025 жылдың қаңтар–маусым айларында 230,3 млрд теңгеге 417 келісімшарт рәсімдеді. Жер қойнауын пайдалану саласында да көрсеткіш жоғары: 2024 жылы 138,9 млрд теңгеге 290 келісімшарт жасалды (2023 жылмен салыстырғанда 2,6 есе артық), ал 2025 жылдың бірінші жартыжылдығында 901,4 млрд теңгеге 551 келісімшартқа қол қойылды. Жалпы алғанда, жер қойнауын пайдаланушылар мен жүйе құраушы кәсіпорындардың сатып алуларының үлесі жалпы көлемнің 40%-нан асады – бұл Президенттің ірі бизнесті индустриялық дамуға тарту жөніндегі басым бағытын нақты көрсетеді.

Ұзақмерзімді келісімшарттар мен офтейк-келісімшарттар өндірістің өсуіне серпін берді. 2024 жылы жалпы құны $2 млрд-тан (шамамен 1 трлн теңге) асатын 898 келісімшарт жасалды. 2025 жылдың қаңтар–маусымында олардың саны 968-ге жетіп, жалпы сомасы 1,132 трлн теңгені құрады – бұл өткен жылмен салыстырғанда 1,9 есе көп. Мәселен, Талдықорғанда $85 млн инвестицияға ұнтақтағыш шарлар шығаратын зауыт салу бойынша KazMinerals пен чилилік ME Elecmetal офтейк-келісімшарт жасасты. Бұл Мемлекет басшысының халықаралық инвесторлармен әріптестікті кеңейтіп, жобаларды «бастан-аяқ» іске асыру тапсырмасына сай келеді.

Заңнамалық өзгерістер ірі тапсырыс берушілерді, соның ішінде жер қойнауын пайдаланушыларды, сатып алуда қазақстандық үлесті өсіруге бағытталған бағдарламаларды әзірлеуге міндеттеді. Өнеркәсіпті қолдау мақсатында жаңа келісімшарт түрі – кепілдендірілген сатып алу шарты енгізілді: өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындары өнімді белгілі бір көлемде тұрақты жеткізуге міндеттелсе, тапсырыс беруші ұзақ мерзімде сатып алуды кепілдейді. Бұл тетік кәсіпорындарға сұранысты алдын ала көруге және инвестициялық жоспарлауды сенімді жүргізуге мүмкіндік береді.

ШОБ-ты кешенді қолдау «Даму» қоры арқылы жүзеге асуда. 2024 жылдың қорытындысы бойынша несие мөлшерлемелерін субсидиялау арқылы жеңілдетілген қаржыландырумен шамамен 1 трлн теңге көлеміндегі несиемен 17 мыңнан астам жоба қамтылды, ал 8 мың жобаға жалпы 310 млрд теңге кепілдік берілді. Аймақтық бөліністе субсидиялау жобаларының басым бөлігі Алматы, Астана, Шымкент қалаларында әрі Алматы, Түркістан, Ақтөбе облыстарында жүзеге асты; Ұлытау, Жетісу, Абай облыстарында жобалар аз. Салалар арасында 2024 жылғы қорытынды бойынша өңдеу өнеркәсібі (33,3%), көлік және қоймалау (17%), білім беру (7,8%) алда тұр. 2025 жылы жеңілдетілген қаржыландыруға 271,1 млрд теңге бөлу жоспарланған. Қаржылық емес қолдау шеңберінде 15 мыңға жуық кәсіпкер оқытылып, кәсіпкерліктің түрлі мәселелері бойынша 135 мыңнан астам кеңес берілді.

2025 жылдан бастап «Даму» қоры базасында екі жаңа кепілдік тетігі іске қосылды – ірі инвестициялық жобаларға арналған кепілдік қоры және ШОБ-қа кепілдік беру қоры. Біріншісі 7 млрд теңгеден басталатын бастамаларды қамтып, кепілмен қамтамасыз етудің жетіспеушілігін шешуге көмектеседі; қолдау өнеркәсіп, энергетика, инфрақұрылым және экспортқа бағдарланған өндірістерге бағытталады. Қазіргі таңда әлеуетті қарыз алушылармен жұмыс жүргізіліп, өтінімдер қабылданып жатыр; нормативтік реттеу және капиталдандыру көздері пысықталуда. Қор міндеттемелері бойынша мемлекеттік кепілдіктер беруге мүмкіндік беретін Бюджет кодексіне өзгерістер де дайындалды. Екінші тетік – 7 млрд теңгеге дейінгі жобаларды қамтитын ШОБ-қа кепілдік беру қоры: ол жеткілікті кепілі жоқ кәсіпкерлерді қолдап, мемлекет қаржысына тәуелділікті азайтады. Портфельді кепілдендіру шарты 10 екінші деңгейлі банкпен жасалды: «Қазақстан Халық банкі», «Банк ЦентрКредит», «Қазақстан Фридом банкі», ForteBank, Bereke Bank, «ҚЗХ банк ЕБ», «Нұрбанк», Bank RBK, Jusan Bank, «Еуразиялық банк». Қаржы институттарының ерікті жарналары да бар: «Фридом» – 537 млн теңге, «Халық банкі» – 2 млрд теңге, «Банк ЦентрКредит» – 2,6 млрд теңге, ForteBank – 1 млрд теңге, Bank RBK – 500 млн теңге.

2025 жылғы 26 маусымда Мемлекет басшысы «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне орман шаруашылығы, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар және жеке кәсіпкерлік субъектілерінің міндеттемелеріне кепілдік беру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңға қол қойды – құжат бизнеске қарыздарға кепілдік беру жүйесін құқықтық тұрғыда бекітті. 2025 жылғы 12 тамыздағы жағдай бойынша 170,2 млрд теңгеге 1 069 жоба қолдау тапты, оның 92,16 млрд теңгесіне кепілдік берілді. Кепілдіктер жеңілдетілген рәсіммен екі жұмыс күні ішінде ұсынылады; негізгі бағыттар – өңдеу өнеркәсібі, көлік, қоймалау және білім беру қызметтері.

Инвестициялар мен жұмыспен қамтуды ынталандыру үшін «Өрлеу» бағдарламасы іске қосылды: қаржыландыру 60% – банктер қаражаты, 40% – «Даму» қоры қағидатымен беріледі. Бағдарлама инвестициялық мақсаттарға жеңілдікті қарыздар ұсынуды, айналым қаражатын толықтыруды және 2025 жылғы 1 қаңтардан ерте емес берілген қолданыстағы несиелерді қайта қаржыландыруды қарастырады. Мақсат – өндірісті кеңейту, технологиялық жаңарту және экономиканы әртараптандыруға жағдай жасау. Қаржыландырудың басым салалары – өңдеу өнеркәсібі, агроөңдеу, логистика, білім беру, денсаулық сақтау және басқа бағыттар. «Даму» қорының қаражаты «Қазақстан Фридом банкі», «Қазақстан Халық банкі», «Банк ЦентрКредит», «Нұрбанк» және ForteBank-те 81,5 млрд теңге көлемінде орналастырылды; қазірдің өзінде 203,7 млрд теңгеге 417 жобаны қаржыландыру қарастырылған.

Іскерлік ахуалды жақсарту үшін 2021 жылдан бері жаңа реттеушілік саясат кезең-кезеңімен енгізілді: бизнес-ортаға теріс әсер ететін талаптарға «1 in 2 out» принципі және «реттеуші гильотин» әдісі қолданылуда. 2024 жылғы 6 сәуірде мемлекеттік қадағалауды жетілдіріп, 10 мыңнан астам артық талаптың күшін жойған бизнесті жүргізу туралы заң қабылданды. Бас прокуратураның дерегінше, 2024 жылы бизнеске қадағалау жүктемесі 2019 жылмен салыстырғанда 58%-ға төмендеді. 2024 жылғы 30 желтоқсанда Биржалық сауда және кәсіпкерлік мәселелері жөніндегі заңмен инвесторларға жүктемені азайту мақсатында кез келген шектеу мен тыйым салу шараларын прокурорлардың мақұлдауын талап ететін «прокурорлық сүзгі» тетігі енгізілді. Жыл соңына дейін лицензиялау қолжетімді әрі болжамды бола түседі: біліктілік талаптары қайта қаралып, алу рәсімдері мен мерзімдері оңтайландырылады. Сонымен қатар кәсіпкерлер бірқатар есептерді тапсырудан босатылды: кәсіпкерліктің 58 саласындағы 381 ақпараттық құрал 49%-ға оңтайландырылып, 37%-ға автоматтандырылды.

Қабылданған шаралардың нәтижесінде шағын және орта бизнес саны 2024 жылмен салыстырғанда 4,7%-ға немесе 96 209-ға өсіп, 2 125 003 кәсіпорынға жетті. Экономикадағы ШОБ үлесі 0,9 пайыздық тармаққа өсіп, 38,6%-ды құрады. ШОБ субъектілерінің өнім шығару көлемі 18,7 трлн теңгеге жетіп, 11,4%-ға артты.

Цифрландыру бағыты да күшейді: Президент тапсырмасына сай, мемлекет пен бизнес өзара іс-қимылы қадағалаудан серіктестікке ауысып келеді. Кәсіпкерлерге арналған заманауи цифрлық көмекші – eGov Business мобильді қосымшасы іске қосылып, 2025 жылдың 1 сәуірінде жаңартылды. Қосымша ШОБ-қа арналған мемлекеттік қызметтерді, мемлекеттік қолдау шаралары мен «Электрондық үкімет» сервистерін мобильді құрылғылар арқылы пайдалануды автоматтандырады: кәсіпорын тіркеу, салық күнтізбесі, электронды сертификаттар алу, құжаттарға цифрлық қол қою сияқты жаңа қызметтер қосылды.

Мемлекеттік-жекеменшік әріптестік те жүйеленді. 2025 жылғы 1 шілдедегі жағдай бойынша 2,6 трлн теңгеге 1 110 МЖӘ және концессиялық шарт жасалды: құны 1,4 трлн теңгеден асатын 15 республикалық жоба және 1,17 трлн теңгеден жоғары сомаға 1 095 жергілікті жоба. 2022 жылдан бері МЖӘ саласында реформа жүргізіліп, сатып алу заңнамасын айналып өту мүмкіндіктері жойылды, әлеуметтік-экономикалық тиімділікті бағалау әдістемелері енгізілді. 2022–2023 жылдары жобаларды әзірлеу сапасын арттыруға бағытталған кең көлемді әдістемелік жұмыс атқарылды.

Жалпы алғанда, Жолдау-2024 тапсырмаларын жүйелі жүзеге асыру кешенді нәтиже беріп келеді: отандық өндірушілер үшін реттелетін сатып алулар, ұзақмерзімді және офтейк-келісімшарттар, кепілдендірілген сатып алулар арқылы болжамды сұраныс қалыптасуда; ШОБ үшін субсидиялау, кепілдіктер, «Өрлеу» бағдарламасы және цифрлық сервистер арқасында қаржыландыруға қолжетімділік кеңеюде; инфрақұрылымдық жаңғыртуда отандық өндіріс мүмкіндігін барынша пайдалану басымдыққа ие. Заңнамалық өзгерістер, реттеушілік саланы қайта жүктеу және МЖӘ-нің жаңартылған архитектурасы бұл шешімдердің тұрақтылығын қамтамасыз етіп, Президент қойған негізгі талаптарға – инвестициялардың өсуі, жұмыспен қамту және Қазақстан экономикасын технологиялық жаңғыртуға – сәйкес келеді.