Абайды «орысшыл» деу – үстірт ұғым ба?

Қазақтың ұлы ойшылы Абай Құнанбайұлына әкесі Құнанбайдың өзі кезінде үш түрлі мін таққаны тарихтан белгілі. Соның бірі – «орысшылсың» деген айып. Бүгінгі күннің өзінде бұл сөз әркімнің көкейінде сан саққа жүгіреді. Алайда осы бағаның астарына терең үңіліп көрдік пе? AnyqTime.kz бұл тақырыпты тарихи мысалдар мен нақты деректерді алға тарта отырып, сіздермен бірге анықтайды.

Абайдың жауабы қысқа да нұсқа болған екен:
«Заман орыстікі, ол жеңген, біз жеңілген елміз. Ендігі күнде алысатын дұшпанның айласы мен әдісін білу керек. Мен орыстың өзін сүймесем де, өнері мен ебінен үлгі аламын».

Бұл — тек ақынның емес, кемеңгердің сөзі. Абайдың өмір сүрген дәуірі — отарлық езгінің ең бір салмақты кезеңі. Қоғам мешеу. Ел ертеңі бұлыңғыр. Осындай тұста Абайдың «жауды жеңу үшін оның білімін, тілін, өнерін үйрену керек» деуі — нағыз стратегиялық ойлау, ұлттық рухты сақтап қалудың ақылды жолы.

Абайдың «Жиырма бесінші қара сөзінде» жазғаны да осы оймен сабақтас:
«Орысша оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де, ғылым да — бәрі орыста тұр».
Бүгінде кейбіреулер дәл осы жолдарды жұлып алып, «Абай орыстың сойылын соқты» деп жалаң пікір айтуда. Бірақ олар осы ойдың жалғасын неге елемейді:
«Зарарынан қашық болу, пайдасына ортақ болуға тілін, оқуын, ғылымын білмек керек».
Міне, нағыз Абай осы. Таразының екі басын тең ұстаған, әр нәрсенің пайдалысы мен зияндысын айыра алған ұстаз.

Ол өзінің баласы Әбдрахманға да осы ұстанымды сіңірген. Әбіш — заманына сай білім алған, Түмендегі реалды училищені бітіріп, Петерборда әскери білім алған санаулы қазақтың бірі. Бірақ білім ала жүріп, өз болмысынан айнымаған. Абайдың:
«Ортасында кәпірдің, арамынан татпаған», — деуі соны аңғартады.
Ұлы әке тәрбиесі — ұлы істерге бастар темірқазық.

Абай Әбіштен үлкен үміт күтті. Оны артиллерия саласына оқуға жіберіп, жаңа заманның тілін меңгертуге тырысты. Өкінішке қарай, 26 жасында жалындаған жастың өмірі туберкулезден ерте үзілді. Бірақ артында қалдырған өнегесі мен Абайдың үмітін арқалаған ғибраты — ұлт тарихында өшпестей із қалдырды.

Әбіштің қазасына көңіл айтқан Жамбыл Жабаевтың мына бір өлеңі – ұлыға лайық жұбату:

Сәлем айт, барсаң Абайға,
Кеңесі кеткен талайға.
Ауырды жеңген қара жер,
Сабырлы болсын қалайда...

Жыр алыбының осы жолдары да Абайдың қандай тұлға екенін, қандай қайғы арқалағанын көрсетеді.

Бүгінгі таңда Абайды біржақты пайымдаудан арылатын кез келді. Ол – орыстың отарлық саясатын қолдаған жоқ. Ол – білім мен ғылымды, адамзаттық өркениетті қолдады. Қай заманда да елін ойлаған ер осылай етпей ме?
Абай бізге бір ғана жолды көрсетті. Ол — «Зияннан сақтанып, пайдасын игер. Жауды білмей, жеңу жоқ».